In de jaren ’70 en ’80 ging in Nederland de zorg voor de geest ingrijpend op de schop. De oude psychiatrische inrichtingen, meestal op een afgelegen plek in de bossen en de duinen, werden afgebouwd en de patiënten verhuisden naar een kleinschalige woonvoorziening in een woonwijk of een eigen woning. De behandeling werd ambulant.
Betrokken medewerkers van psychiatrische ziekenhuizen ontfermden zich over historisch erfgoed dat bij de verhuizing verloren dreigde te gaan. Sommige ziekenhuizen exposeerden hun historische bezit in kleine bedrijfsmusea. Of brachten het materiaal onder in een historische verzameling onder beheer van een commissie van oud-medewerkers. De bewaard gebleven therapeutische voorwerpen, films, foto’s, tekeningen en schilderijen gaven een beeld van een verborgen en inmiddels grotendeels verdwenen wereld.
In 1979 richtte het toenmalige Nederlands Centrum Geestelijke Volksgezondheid de Werkgroep Historisch Bezit Psychiatrische Ziekenhuizen op. Deze werkgroep deed onderzoek naar de omvang en samenstelling van het erfgoed van de geest. Dit onderzoek resulteerde in het rapport Verloren Gewaand (1981) van Joost Vijselaar. Dit was de eerste inventarisatie van historisch erfgoed van psychiatrische ziekenhuizen in Nederland.
Naar aanleiding van dit onderzoeksrapport ontstond het idee om het historisch erfgoed van psychiatrische ziekenhuizen onder te brengen in een nieuw op te richten landelijk museum. Vanuit dit idee werd de Stichting Museum en Documentatiecentrum Geestelijke Volksgezondheid in het leven geroepen. Een eerste poging om in Utrecht tot een landelijk museum te komen, liep spaak.
In 1998 lukte het starten van een museum wél. Het bijna 700 jaar oude complex van het voormalige Pest- Dol- en Leprooshuis van Haarlem. Waar op dat moment het toenmalige bejaardencentrum Schoterburcht was gevestigd – zou op korte termijn beschikbaar komen. Dit zou de ideale locatie zijn voor een museum over de geschiedenis van de geestelijke gezondheidszorg.
Een vijftal psychiatrische ziekenhuizen (Mentrum, Dijk en Duin, Noord-Holland Noord, GGZ in Geest en GGZ Rivierduinen) verbonden zich aan het initiatief en stelden hun collecties ter beschikking.
In 2005 opende het Dolhuys – museum van de psychiatrie de deuren.
Het Dolhuys stelde negatieve beeldvorming en stigmatisering van (ex)-psychiatrische patiënten ter discussie. Het behouden, beheren en presenteren van de historische collecties bestond naast deze bredere opdracht. De historische collectie vertegenwoordigt bij de start van het museum vooral het perspectief van de zorgverleners. Om ook het perspectief van patiënten een vaste plek in het museum te geven, werkte het Dolhuys bij de ontwikkeling van het tentoonstellingsconcept samen met Stichting Pandora.
Deze persoonlijke verhalen van mensen wiens geest anders werkt dan ‘normaal’ zijn tot op de dag van vandaag de rode draad in het museum. Door te luisteren naar hun verhalen, kun je je als bezoeker beter in hen verplaatsen. Wellicht is het verschil tussen jou en die ander minder groot dan je aanvankelijk dacht. Aan de hand van de historische collectie ontdek je dat opvattingen over ziekte en gezondheid en over wat normaal en abnormaal is, tijd- en cultuurgebonden zijn.
Na de opening oogstte het museum de nodige lof. Het Dolhuys won in 2005 de Nederlandse Design Prijs en in 2007 volgde een eervolle vermelding bij de European Museum of the Year Award. Om verzekerd te zijn van publiciteit en publieke belangstelling, organiseerde het Dolhuys naast de vaste tentoonstelling regelmatig wisselende tentoonstellingen en ontwikkeld daarnaast een verrassend en gevarieerd randprogramma.
In 2020 ging het Dolhuys verder onder de naam Museum van de Geest. Deze naamsverandering onderstreept de behoefte van het museum aan inhoudelijke verbreding en om bezoekers mee te nemen in een positief verhaal. Een geest die anders werkt dan ‘normaal’, kan ons inspireren en helpen om met andere ogen naar de wereld te kijken. Het museum draagt voortaan niet alleen bij aan destigmatisering van (ex) psychiatrische patiënten, maar legt de focus op inclusie. Het museum gelooft in een samenleving waarin je, wanneer je geest anders werkt dan ‘normaal’, gehoord en gezien wordt en mee kan doen op basis van gelijkwaardigheid.
De transformatie tot Museum van de Geest leidde ook tot uitbreiding van de kring van participanten uit andere sectoren. Zoals Verstandelijk Gehandicaptenzorg, Verslavingszorg, Ouderenzorg en de Jeugdzorg. In 2015 werd ’s Heeren Loo, een zorginstelling voor mensen met een verstandelijke beperking, participant van het museum. Hiermee werd ook een omvangrijke verzameling historisch erfgoed van de verstandelijk gehandicaptenzorg aan de museumcollectie toegevoegd.
In 2019/2020 gaat het museumgebouw zelf op de schop. Het monumentale pand, dat eigendom is van de Gemeente Haarlem, grondig verbouwd en gerenoveerd door Verlaan & Bouwstra architecten. Samen met ontwerpbureau Kossmanndejong werd er hard gewerkt aan een nieuwe, vaste collectiepresentatie. IJsfontein ontwikkelde hiervoor verschillende multimedia tours. Het museum ging op 10 november 2020 weer open voor publiek en werd feestelijk geopend door Koningin Máxima.
In het museum beleef je persoonlijke verhalen aan de hand van objecten en kunstwerken die je aan het denken zetten over onze menselijke geest, het belang van mentale gezondheid en sociale inclusie. Met de kunst en cultuurprogramma’s maakt het museum op een interactieve manier mentale gezondheid bespreekbaar. De missie is geslaagd wanneer bezoekers naar huis gaan met een open geest en oprechte nieuwsgierigheid naar de ander.
Vanaf de opening van het museum heeft het Dolhuys in wisselexposities aandacht besteed aan Outsider Art; kunst buiten het officiële kunstcircuit, vaak gemaakt door mensen die zelf ook in de marge van de samenleving leven. Sinds enkele jaren voert Museum van de Geest een actief verzamelbeleid op het gebied van Outsider Art.
Sommige van deze kunstenaars zijn verbonden aan een zorginstelling; veel zorginstellingen in Nederland hebben ateliers waar hun cliënten kunnen werken. Onder hen bevinden zich bijzondere talenten. Omdat er behoefte was aan een permanente presentatie van de Outsider Art Collectie en er in het eigen pand in Haarlem onvoldoende ruimte was, werd in 2016 – in samenwerking met zorginstelling Cordaan en de Hermitage Amsterdam – het Outsider Art Museum opgericht.
In de zomer van 2020 ging het Dolhuys en het Outsider Art Museum samen onder één naam: Museum van de Geest. In het museum in Haarlem ontdek je op een interactieve manier meer over je eigen geest en die van anderen. In Amsterdam zijn tentoonstellingen te zien met Outsider Art, waar kunstenaars hun fantasierijke, innerlijke wereld tonen. Door beide musea onder één paraplu samen te voegen, zetten we één sterk merk neer, creëren we meer impact en een groter bereik.
In 2022 won het Museum van de Geest de European Museum of the Year Award. Dit is de meest prestigieuze museumprijs in Europa, waarbij innovatieve visies in de museumsector worden bekroond. De uitreiking vond begin april 2022 plaats in het Estonian National Museum in Tartu in Estland en werd georganiseerd door het European Museum Forum. Deze organisatie stimuleert sinds 1977 de ontwikkeling en kwaliteit van Europese musea.
De woorden van de jury waren lovend: “Dit fantastische museumproject verkent de aard van de menselijke geest op een unieke en innovatieve manier en belichaamt de kracht van musea in de samenleving. Het is een zeer inspirerende, mensgerichte instelling.”
