‘Verrückt um jeden Preis’ (gek om iedere prijs) luidde het cynische bijschrift op de muur onder de werken van Kandinsky. Op de tentoonstelling ‘Entartete Kunst’ in München, geopend in de zomer van 1937, toonde men werken die door de nazi’s als slecht en ‘ontaard’ gebrandmerkt werden. Zoals het werk van Kandinsky. Het contrast tussen de perceptie van Kandinsky tijdens de nazitijd en de huidige lof die hij ontvangt, is verbluffend. Destijds bestempeld als ‘gedegenereerd’, wordt zijn werk nu als baanbrekend en essentieel voor de kunstgeschiedenis beschouwd. Dit onderstreept hoe waardering voor kunst door de tijd heen kan veranderen, afhankelijk van politieke en sociale omstandigheden. De net geopende tentoonstelling in H’ART Museum biedt een kans om Kandinskys visionaire creativiteit te herontdekken, terwijl in hetzelfde gebouw de tentoonstelling ‘Who Cares?’ van Museum van de Geest de complexe relatie tussen kunst en ideologie belicht.
Wie was Kandinsky?
De Rus Wassily Kandinsky (1866-1944) verwierf in de vroege twintigste eeuw naam als schilder en kunsttheoreticus. Hij stond bekend als een prominent voorvechter van het modernisme. Maar dat leverde hem naast aanhangers ook al vroeg vijanden op. In 1909 richtte hij in München de ‘Neuen Künstlervereinigung’ op, en later, samen met Franz Marc, het expressionistische collectief ‘Der Blaue Reiter’. Zijn vroege associatie met het expressionisme en abstractie botste enorm met de nazi-ideologie. Kandinsky werd belachelijk gemaakt; in 1913 noemde een Hamburgse krant zijn werk ‘de nieuwste stijl van het idiotisme’. Na de machtsovername door Hitler in 1933 werd zijn werk verboden in Duitsland, waarna hij naar Frankrijk emigreerde.
Het grote succes van een ‘schandtentoonstelling’
Op 18 juli 1937 opende het ‘Haus der Deutschen Kunst’ in München met officiële nazi-kunst. Tegelijkertijd opende aan de overkant de tentoonstelling ‘Entartete Kunst’, waar moderne werken te zien waren die openlijk werden afgekraakt. Ook Kadinsky was hier te zien. De contrasten tussen de twee tentoonstellingen werden opzettelijk benadrukt om aan bezoekers duidelijk te maken wat ‘goede kunst’ was en wat ‘foute kunst’ was. Het Haus der Deutschen Kunst was schoon, ruim en goed verlicht, terwijl de zogenaamde gedegenereerde kunstwerken in de ‘Entartete Kunst’ tentoonstelling in benauwde, slecht verlichte ruimtes te zien waren. Werken werden daar schots en scheef opgehangen en de muren beklad met spottende opmerkingen en buitensporige prijzen, zogenaamd ‘betaald met belastinggeld’. Titels en herkomst werden bewust niet vermeld.
In de ‘Entartete Kunst’ tentoonstellingsgids werden verbanden gelegd tussen psychiatrische ziektebeelden en de werken van deze kunstenaars, waarmee ze als ‘geestesziek’ werden gestigmatiseerd. Dit alles diende om de moderne kunst als ‘on-Duits’ en ziekelijk af te schilderen. Met ruim 2 miljoen bezoekers werd deze ‘schandtentoonstelling’ één van de best bezochte kunsttentoonstellingen ooit. Dit fenomeen vond overigens niet enkel in Duitsland plaats, ook in Nederland probeerde men met schandtentoonstellingen zoals ‘Wansmaak en gezonde kunst’ het publiek in te peperen wat ‘ziek’ en wat ‘gezond’ was.
De gedegenereerde Kandinsky
Met zeventien werken was Kandinsky goed vertegenwoordigd op de tentoonstelling ‘Entartete Kunst’. Zijn kunst werd compleet belachelijk gemaakt met slogans als ‘Verrückt um jeden Preis’ (gek tegen elke prijs). Ook werden sommige werken expres verkeerdom opgehangen. Ten onrechte werd Kadinsky geassocieerd met het dadaïsme, een stroming rondom absurditeit, waar hij niets mee te maken had. Eén van zijn werken werd toegeschreven aan Paul Klee, wat de nazi’s weinig kon schelen aangezien abstracte kunst voor hen allemaal hetzelfde was. Zes van Kadinskys werken zijn na de tentoonstelling door de nazi’s vernietigd. Van twee werken is de verblijfplaats nog steeds onbekend.
Kandinsky in H’ART Museum en Museum van de Geest
De reis van Kandinsky van een ‘gedegenereerde’ kunstenaar naar een gevierde meester is een krachtige herinnering aan de veranderlijke aard van kunstwaardering en de invloed van maatschappelijke contexten op de perceptie van creativiteit.
Vanaf 19 juni 2024 kunnen we in het H’ART Museum Kandinskys werk bewonderen en de vooruitstrevende kracht ervan herwaarderen. In de tentoonstelling ‘Who Cares?’ in Museum van de Geest | Amsterdam zie je wat er gebeurt wanneer je mensen of hele groepen buitensluit. Je ontdekt er verhalen van vergeten slachtoffers en verborgen helden binnen de psychiatrie en verstandelijke gehandicaptenzorg tijdens de Tweede Wereldoorlog. Daarnaast kunnen we er reflecteren op hoe kunst door politieke ideologieën wordt beïnvloed en hoe de perceptie van kunstenaars als Kandinsky door de tijd heen is geëvolueerd.
Universele Verklaring van de Open Geest
Aan het einde van de tentoonstelling Who Cares? word je gevraagd de Universele Verklaring van de Open Geest te ondertekenen. Museum van de Geest gelooft namelijk in een samenleving waarin iedereen gehoord en gezien wordt en mee mag doen. Want iedere geest is anders. Jouw geest werkt anders dan die van wie dan ook. En tijdens je leven verandert de geest voortdurend. Je komt voor uitdagingen te staan. Begaafdheid, talent, beperkingen en ziektes. Het hoort er allemaal bij. Dagelijks worden mensen buitengesloten en niet als volwaardig gezien in onze maatschappij. Dat moet veranderen, want erbij horen is noodzakelijk voor een gezonde geest. Met het ondertekenen van de Universele Verklaring van de Open Geest sluit jij je aan bij deze visie.
