Tekst: Valerie Vocking
Op 30 november 2023 openden de deuren van de tentoonstelling Who Cares? Een eerbetoon aan slachtoffers en helden van de zorg tijdens WOII in Museum van de Geest | Amsterdam. Dit onderbelichte onderdeel van de veelbeschreven Tweede Wereldoorlog verdient meer aandacht, vindt collectieonderzoeker Tom Theeuwen. “Men heeft eigenlijk geen idee wat er toen is gebeurd, dus het is goed om daar een beeld van te scheppen.”
Veel mensen zijn geïnteresseerd in de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, maar de gebeurtenissen in de psychiatrie van die tijd, zijn voor velen nog onbekend. Daar komt met deze tentoonstelling verandering in, belooft onderzoeker Tom Theeuwen.
Tom is historisch onderzoeker bij Museum van de Geest. Voor Who Cares? dook hij een jaar lang in de geschiedenis van de Nederlandse psychiatrie gedurende de Tweede Wereldoorlog – en de tientallen jaren die daaraan vooraf gingen. Tom: “De eerste ruimte van de tentoonstelling gaat over de vooravond van de oorlog, in de jaren dertig. Voor veel mensen staan de jaren dertig bekend als economische crisis, maar in de psychiatrie heerste er nog bijzonder veel optimisme. Er werden zelfs nieuwe inrichtingen gebouwd.”
Het optimisme van de jaren dertig komt voort uit de ‘vruchtbare’ jaren twintig, ziet Tom. “De jaren twintig waren echt een tijd van vernieuwing in de psychiatrie. Patiënten werden nu actief aan het werk gezet, ook omdat er door de Eerste Wereldoorlog een groot personeelstekort ontstond. Dit noemde men in de psychiatrie ‘actieve therapie’: patiënten werden aan het werk gezet in mattenfabrieken, ze maakten rieten manden, deden aan boekbinden.”
Het beeld is geschetst: de jaren twintig en dertig betekenden groei voor de psychiatrie in Nederland. Maar een uitstapje naar de dertiger jaren in Duitsland geeft een onheilspellende kijk op wat Nederland te wachten stond, vertelt Tom. “In Duitsland heerste in de jaren dertig een andere kijk op de psychiatrie. Er werd veel propaganda verspreid tegen de psychiatrische zorg, waarin de nadruk lag op de onproductiviteit van de psychiatrie. Op propagandaplaten stonden teksten als: ‘Van de kosten die patiënten brengen, kunnen we hele gezinnen onderhouden’. Kort daarna werden veel psychiatrische patiënten in Duitsland ongewild gesteriliseerd, en later zelfs vermoord onder het zogeheten T4-programma, waarin patiënten geëuthanaseerd werden.”
In Nederland kwam groot verzet tegen het euthanaseren van patiënten. Tom: “Met de Duitse invasie kwam er veel druk te staan op de psychiatrie in Nederland, maar de Duitsers kregen niet de gewenste impact. Nederlandse psychiaters vonden vanuit sterk religieuze overwegingen dat de mens niet mocht ingrijpen op andere mensenlevens door middel van euthanasie.”
Tijdens de Duitse invasie vonden er veel evacuaties plaats in Nederlandse psychiatrische inrichtingen. In Who Cares? zijn niet alleen foto’s hiervan te zien, maar ook videobeelden. En dat is bijzonder, vertelt Tom. “We zien wat voor een enorme operatie het was om plotseling te evacueren. In een instelling in Duin en Bosch viel een verdwaalde bom, dat was een signaal: we kunnen hier niet blijven zitten. We zien op videobeelden hoe niet alleen patiënten in vervoer werden geplaatst, maar hoe ook de hele huisraad meegenomen moest worden. In de laatste fase van de oorlog lagen de inrichtingen in de vuurlinie: alles moest snel en ongecontroleerd worden geëvacueerd. In die periode is ook de iconische foto gemaakt van een patiënt die door een raam de trein in geschoven wordt.”
In Who Cares? worden voor het eerst deze verhalen over de Nederlandse psychiatrie verteld, aan de hand van foto’s, videobeelden, objecten en geschriften. De tentoonstelling heeft daarnaast nog een andere, bijzondere soort bronnen: kunstwerken gemaakt door psychiatrische patiënten in de jaren twintig tot en met vijftig. Tom: “We hebben het altijd óver patiënten, maar we hebben geen bronnen van de patiënten zelf. De kunstwerken die ze maakten tijdens therapie of daarbuiten zijn eigenlijk de enige manier om dichtbij ze te komen, omdat het uitingen waren van hun gedachtes en emoties. Who Cares? is dus ook een inkijk in de belevenis van psychiatrische patiënten gedurende de Tweede Wereldoorlog.”
Niet alleen voor ‘liefhebbers’ van de Tweede Wereldoorlog is Who Cares? een aanrader, maar ook voor mensen die werken in de zorg, vertelt Tom. “Who Cares? toont een belangrijke geschiedenis van de eigen sector, waar zorgspecialisten weinig of niets over weten. Deze geschiedenis is geen geheim, maar gewoonweg onbekend.”
