De Boekenweek heeft met het thema Ik ben alles een prima timing te pakken. Niet alleen door de huidige tijdsgeest, maar ook omdat in deze week de Brain Awareness Week plaatsvindt. We delen deze week daarom een aantal klassieke leestips, waarvan wij denken dat deze ook vandaag de dag nog uiterst interessant zijn om te lezen. Vandaag: Dostojewski als Protopsycholoog.
Dé literaire protopsycholoog pur sang
De ‘Russische ziel’ is een bekend begrip binnen de literatuurgeschiedenis. Meer dan de westerlingen waren de Russen van weleer geneigd te leven met het irrationele en het absurde. Het valt op dat zij bereid waren samen te leven met mensen die zich anders gedroegen. Schrijvers als Poesjkin (Schoppenvrouw, 1834), Gogol (Dagboek van een krankzinnige, 1835) en Tsjechov (Zaal No. 6, 1892) behandelden het thema ‘waanzin’ in hun werk, maar het was vooral Fjodor Dostojewski (1821-1881) die uiteindelijk naam maakte als dé literaire protopsycholoog pur sang.
Covers van het boek ‘Notities uit het ondergrondse’ uit 1963 en 1866.
De waanzinnige dubbelganger
Dostojewski was epilepticus en – zoals hij zelf aangaf – was dit van grote invloed op zijn werk. In vrijwel al zijn werk toont hij een bijzonder genuanceerd begrip van de menselijke psychologie. Daarmee was hij zijn tijd ver vooruit. Al in zijn tweede roman De Dubbelganger (1846) kwam dit genuanceerde begrip van de menselijke psyche sterk naar voren. Deze roman vertelt het verhaal over een man die zichzelf tegenkomt in geïdealiseerde vorm. Deze ’tweede Ik’ slaagt overal, waar de ‘eerste Ik’ faalt. De confrontatie met de vervolmaakte versie van zichzelf maakt de hoofdpersoon bewust van zijn eigen tekortkomingen en drijven hem tenslotte tot waanzin.
Engelse vertaling ‘The Gambler’ uit 1972 en eerste uitgave uit 1868.
Verslavingspsychologie
In zijn roman De speler (1868) spiegelde Dostojewski, aan hand van de hoofdpersoon, zijn eigen verslaving aan het roulettespel. De roman werd geschreven onder sterke tijdsdruk, ironisch genoeg omdat hij van de uitgever een voorschot had ontvangen om zijn gokschulden af te betalen. Bijzonder: tot op heden telt De speler als één van de meest treffende verbeeldingen van de ‘verslavingspsychologie’.
Dostojewski: nog altijd relevant
Naast De speler en De dubbelganger zijn Dostojewski’s Aantekeningen uit de ondergrondseDe idioot (1868/69) werken waarin veel ‘psychologische thema’s’ worden behandeld. Zo is het hoofdpersonage uit het laatstgenoemde boek een epilepticus, die door de vele toevallen van zijn ‘verstand was beroofd’ en door zijn ‘kinderlijke nietswetendheid’ voor idioot wordt versleten. De werken van Dostojewski blijven door hun universele psychologie tot op de dag van vandaag bijzonder leeswaardig.
Manuscript en tekening van Dostojewski voor ‘De idioot’ en eerste uitgave uit 1868.
