Voorgeschiedenis
In de jaren 1970-1980 ging ook in Nederland de zorg voor de geest ingrijpend op de schop. De oude psychiatrische inrichtingen, meestal afgelegen in de bossen en de duinen, werden gesloten en de patiënten verhuisden naar een kleinschalige woonvoorziening in een woonwijk of een eigen woning. De behandeling werd ambulant. Betrokken medewerkers van psychiatrische ziekenhuizen ontfermden zich over historisch erfgoed dat bij de verhuizing verloren dreigde te gaan. Sommige ziekenhuizen exposeerden hun historische bezit in kleine bedrijfsmusea of brachten het materiaal onder in een historische verzameling onder beheer van een commissie van oud medewerkers. De bewaard gebleven therapeutische voorwerpen , films, foto’s, tekeningen en schilderijen gaven een beeld van een verborgen en inmiddels grotendeels verdwenen wereld.
Een landelijk museum
In 1979 richtte het toenmalige Nederlands Centrum Geestelijke Volksgezondheid de Werkgroep Historisch Bezit Psychiatrische Ziekenhuizen op om een onderzoek in te stellen naar de omvang en samenstelling van dit erfgoed van de geest. Dit resulteerde in 1981 in het rapport Verloren Gewaand van Joost Vijselaar, een eerste inventarisatie van historisch erfgoed van psychiatrische ziekenhuizen in Nederland. Naar aanleiding van dit rapport ontstond het idee om dit erfgoed onder te brengen in een nieuw op te richten landelijk museum voor de geschiedenis van de geestelijke gezondheidszorg. Met dit doel werd de Stichting Museum en Documentatiecentrum Geestelijke Volksgezondheid in het leven geroepen. Een eerste poging om in Utrecht tot een landelijk museum te komen liep spaak. In 1998 lukte het wel. Het bijna 700 jaar oude complex van het voormalige Pest- Dol- en Leprooshuis van Haarlem, waar op dat moment het bejaardencentrum Schoterburcht was gevestigd, zou op korte termijn beschikbaar komen. De ideale locatie voor een museum over de geschiedenis van de geestelijke gezondheidszorg. Een vijftal psychiatrische ziekenhuizen – Mentrum, Dijk en Duin, Noord Holland Noord, GGZ in Geest en GGZ Rivierduinen – verbonden zich aan het initiatief en stelden hun collecties ter beschikking. In 2005 opende het Dolhuys – museum van de psychiatrie de deuren.
Een museum van verhalen
De historische collectie vertegenwoordigde vooral het perspectief van de zorgverleners. Om ook het perspectief van patiënten een vaste plek in het museum te geven werkte het Dolhuys bij de ontwikkeling van het tentoonstellingsconcept samen met Stichting Pandora. Rode draad in het museum zijn persoonlijke verhalen van mensen wiens geest anders werkt dan ‘normaal’. Door te luisteren naar hun verhalen kan je je beter in hen verplaatsen. Wellicht is het verschil tussen jou en die ander minder groot dan je aanvankelijk dacht. Aan de hand van de historische collectie ontdekken bezoekers dat opvattingen over ziekte en gezondheid en over wat normaal en abnormaal is, tijd- en cultuurgebonden zijn.
Prijzen
Na de opening oogstte het museum veel lof. Het Dolhuys won in 2005 de Nederlandse Design Prijs en in 2007 volgde een eervolle vermelding bij de European Museum of the Year Award.
Het Dolhuys laat naast de vaste presentatie ook bijzondere, prikkelende tentoonstellingen zien. Zeer succesvol was onder meer ‘Dossier Van Gogh: gek of geniaal?’ (2010): een publieksonderzoek over Van Gogh haalde de internationale pers. Dat jaar ontving het museum een record-aantal van 40.000 bezoekers. Daarnaast waren er ‘Wij zullen doorgaan: de kunst van het ouder worden’ (2011), ‘Ik M/V’, over sekse, gender en identiteit (2012), en Het Criminele Brein (2014). Ook deze exposities oogsten veel lof in de landelijke media.
Het Dolhuys geeft ruimte aan het publieke debat. Het museum organiseert sinds 2008 goed bezochte debat- avonden onder de titel ‘43e april’. Bekende gasten als hersenwetenschapper Dick Swaab, psychiater Jim van Os en schrijfster Myrthe van der Meer trekken volle zalen en gaan met het publiek in discussie. Sinds februari 2017 is het museum iedere donderdagavond geopend en zijn er ook theater- en muziekprogramma’s.
Leerlingen van het voortgezet onderwijs en studenten van het middelbaar en beroepsonderwijs zijn een belangrijke doelgroep, die het museum inmiddels goed weet te bereiken. Voor leerlingen van de bovenbouw van het voortgezet onderwijs heeft het Dolhuys het programma De Bovenkamer ontwikkeld. In een speciaal ingericht Breinlab kunnen leerlingen hun eigen bovenkamer onderzoeken en luisteren naar verhalen van leeftijdgenoten met een brein dat anders werkt dan doorsnee.
Museum van de geest
Sinds 2015 heet het Dolhuys niet langer museum van de psychiatrie maar museum van de geest. Die naamsverandering onderstreept de behoefte van het museum aan inhoudelijke verbreding en om bezoekers mee te nemen in een meer positief verhaal over de waarde van afwijkend gedrag. De afwijkende geest kan ons inspireren en helpen om met andere ogen naar de wereld te kijken. Het museum draagt voortaan niet alleen bij aan destigmatisering van (ex) psychiatrische patiënten, maar aan maatschappelijke inclusie van alle afwijkende geesten.
De transformatie tot museum van de geest leidde ook tot uitbreiding van de kring van participanten van het museum met instellingen uit aanpalende sectoren als verstandelijk gehandicaptenzorg, de verslavingszorg, de ouderenzorg, de jeugdzorg etc. In 2015 werd ’s Heeren Loo, een zorginstelling voor mensen met een verstandelijke beperking, participant van het museum. Hiermee werd ook een omvangrijke verzameling historisch erfgoed van de verstandelijk gehandicaptenzorg aan de museumcollectie van het Dolhuys toegevoegd.
De overgang van museum van de psychiatrie naar museum van de geest zal uiteindelijk leiden tot een herinrichting van het museum, die volgens plan in 2019 gerealiseerd zal worden.
Outsider Art
Vanaf de opening van het museum besteed het Dolhuys in wisselexposities aandacht aan Outsider Art. Dat wil zeggen kunst buiten het officiële kunstcircuit, vaak gemaakt door mensen die zelf ook in de marge van de samenleving leven: mensen met een verstandelijke of mentale beperking, daklozen en gedetineerden. Outsider Art ontbrak in de historische collectie van het museum. Sinds enkele jaren voert het Dolhuys een actief verzamelbeleid. Veel zorginstellingen hebben een creatieve werkplaats waar hun cliënten kunnen werken. Onder hen bevinden zich bijzondere talenten. Omdat er behoefte is aan een permanente presentatie van dit werk en er in het eigen pand onvoldoende ruimte is, richtte Het Dolhuys in samenwerking met zorginstelling Cordaan, en de Hermitage Amsterdam het Outsider Art Museum op dat op 16 maart 2016 werd geopend door Koningin Máxima in Amsterdam.