Voorgeschiedenis
In de jaren 1970-1980 ging ook in Nederland de zorg voor de geest ingrijpend op de schop. De oude psychiatrische inrichtingen, meestal afgelegen in de bossen en de duinen, werden afgebouwd en de patiënten verhuisden naar een kleinschalige woonvoorziening in een woonwijk of een eigen woning. De behandeling werd ambulant. Betrokken medewerkers van psychiatrische ziekenhuizen ontfermden zich over historisch erfgoed dat bij de verhuizing verloren dreigde te gaan. Sommige ziekenhuizen exposeerden hun historische bezit in kleine bedrijfsmusea of brachten het materiaal onder in een historische verzameling onder beheer van een commissie van oud medewerkers. De bewaard gebleven therapeutische voorwerpen, films, foto’s, tekeningen en schilderijen gaven een beeld van een verborgen en inmiddels grotendeels verdwenen wereld.
Een landelijk museum
In 1979 richtte het toenmalige Nederlands Centrum Geestelijke Volksgezondheid de Werkgroep Historisch Bezit Psychiatrische Ziekenhuizen op om een onderzoek in te stellen naar de omvang en samenstelling van dit erfgoed van de geest. Dit resulteerde in 1981 in het rapport Verloren Gewaand van Joost Vijselaar, een eerste inventarisatie van historisch erfgoed van psychiatrische ziekenhuizen in Nederland. Naar aanleiding van dit rapport ontstond het idee om dit erfgoed onder te brengen in een nieuw op te richten landelijk museum voor de geschiedenis van de geestelijke gezondheidszorg. Met dit doel werd de Stichting Museum en Documentatiecentrum Geestelijke Volksgezondheid in het leven geroepen. Een eerste poging om in Utrecht tot een landelijk museum te komen liep spaak. In 1998 lukte het wel: Het bijna 700 jaar oude complex van het voormalige Pest- Dol- en Leprooshuis van Haarlem, waar op dat moment het toenmalige bejaardencentrum Schoterburcht was gevestigd, zou op korte termijn beschikbaar komen. De ideale locatie voor een museum over de geschiedenis van de geestelijke gezondheidszorg. Een vijftal psychiatrische ziekenhuizen – Mentrum, Dijk en Duin, Noord Holland Noord, GGZ in Geest en GGZ Rivierduinen – verbonden zich aan het initiatief en stelden hun collecties ter beschikking. In 2005 opende het Dolhuys – museum van de psychiatrie de deuren.
Een museum van verhalen
Het museum stelde negatieve beeldvorming en stigmatisering van (ex)-psychiatrische patiënten ter discussie. Het behouden, beheren en presenteren van de historische collecties bestond naast deze bredere opdracht. De historische collectie vertegenwoordigt vooral het perspectief van de zorgverleners. Om ook het perspectief van patiënten een vaste plek in het museum te geven werkte het Dolhuys bij de ontwikkeling van het tentoonstellingsconcept samen met Stichting Pandora. Rode draad in het museum zijn persoonlijke verhalen van mensen wiens geest anders werkt dan ‘normaal’. Door te luisteren naar hun verhalen kan je je beter in hen verplaatsen. Wellicht is het verschil tussen jou en die ander minder groot dan je aanvankelijk dacht. Aan de hand van de historische collectie ontdekken bezoekers dat opvattingen over ziekte en gezondheid en over wat normaal en abnormaal is, tijd- en cultuurgebonden zijn.
Wisselende programma’s
Na de opening oogstte het museum de nodige lof. Het Dolhuys won in 2005 de Nederlandse Design Prijs en in 2007 volgde een eervolle vermelding bij de European Museum of the Year Award. Om verzekerd te zijn van publiciteit en publieke belangstelling organiseerde het Dolhuys in de afgelopen 10 jaar naast de vaste presentatie ook wisselende tentoonstellingen. Bijzonder succesvol waren o.a. Dossier Van Gogh (2010), Wij zullen doorgaan (2011), over ouder worden en identiteit, Ik (m/v) (2012), over sekse, gender en identiteit, en Het Criminele Brein (2014).
Daarnaast geeft het Dolhuys ruimte aan publiek debat tijdens de donderdagavond-programma’s. Speciaal voor leerlingen van de bovenbouw van het voortgezet onderwijs heeft het Dolhuys het programma De Bovenkamer ontwikkeld. In een speciaal ingericht Breinlab kunnen leerlingen hier hun eigen bovenkamer onderzoeken en luisteren naar verhalen van leeftijdgenoten met een brein dat anders werkt dan doorsnee.
Museum van de geest
Sinds 2014 heet het Dolhuys niet langer museum van de psychiatrie, maar Museum van de Geest. De naamsverandering onderstreept de behoefte van het museum aan inhoudelijke verbreding en om bezoekers mee te nemen in een positief verhaal. Een geest die anders werkt dan ‘normaal’, kan ons inspireren en helpen om met andere ogen naar de wereld te kijken. Het museum draagt voortaan niet alleen bij aan destigmatisering van (ex) psychiatrische patiënten, maar legt de focus op inclusie: het museum gelooft in een samenleving waarin je, wanneer je geest anders werkt dan ‘normaal’, gehoord en gezien wordt en mee kan doen op basis van gelijkwaardigheid.
De transformatie tot Museum van de Geest leidde ook tot uitbreiding van de kring van participanten uit andere sectoren zoals Verstandelijk Gehandicaptenzorg, Verslavingszorg, Ouderenzorg, Jeugdzorg etc. In 2015 werd ’s Heeren Loo, een zorginstelling voor mensen met een verstandelijke beperking, participant van het museum. Hiermee werd ook een omvangrijke verzameling historisch erfgoed van de verstandelijk gehandicaptenzorg aan de museumcollectie toegevoegd.
Bij een nieuwe naam hoort ook een nieuwe vaste opstelling: in 2019 en 2020 was het museum gesloten en werd er hard gewerkt aan een nieuwe presentatie, in samenwerking met het ontwerpbureau Kossmanndejong. Daarnaast moest het monumentale pand, dat eigendom is van de Gemeente Haarlem, grondig worden opgeknapt. Het museum ging op 10 november 2020 weer open voor publiek.
In 2022 won Museum van de Geest de European Museum of the Year Award.
Opening 2e locatie Amsterdam: het Outsider Art Museum
Vanaf de opening van het museum heeft het Dolhuys in wisselexposities aandacht besteed aan Outsider Art. Dat wil zeggen kunst buiten het officiële kunstcircuit, vaak gemaakt door mensen die zelf ook in de marge van de samenleving leven. Sinds enkele jaren voert het Dolhuys een actief verzamelbeleid op het gebied van Outsider Art.
Sommige kunstenaars zijn verbonden aan een zorginstelling. Veel zorginstellingen in Nederland hebben ateliers waar hun cliënten kunnen werken. Onder hen bevinden zich bijzondere talenten. Omdat er behoefte was aan een permanente presentatie van de Outsider Art Collectie en er in het eigen pand onvoldoende ruimte was, richtte het Dolhuys in 2016 in samenwerking met zorginstelling Cordaan en de Hermitage Amsterdam het Outsider Art Museum op.
In de zomer van 2020 zijn het Dolhuys en het Outsider Art Museum samen gegaan onder 1 naam: Museum van de Geest. In het museum in Haarlem ontdek je op een interactieve manier meer over je eigen geest en die van anderen. In Amsterdam zijn tentoonstellingen te zien met Outsider Art, waar kunstenaars hun fantasierijke, innerlijke wereld tonen. Door beide musea onder 1 paraplu samen te voegen, zetten we 1 sterk neer, creëren we meer impact en een groter bereik.